Καλλιγάς, Παύλος

(Σμύρνη 1814 – Αθήνα 1896). Νομικός, πολιτικός και ιστορικός. Σπούδασε στην Τεργέστη, όπου είχε μεταναστεύσει η οικογένειά του, και αργότερα στη Γενεύη, στο Μόναχο, στο Βερολίνο και στη Χαϊδελβέργη. Μαθητής, στο Βερολίνο, του εγελιανού νομικού Γκανς, αλλά επηρεασμένος αμεσότερα από τις ιδέες της ιστορικής σχολής του δικαίου του Σαβινί, ο Κ. υπήρξε ο πρώτος Έλληνας νομικός που προσπάθησε να συλλάβει και να ερμηνεύσει με συστηματικό και πολύπλευρο τρόπο τόσο την εσωτερική εξέλιξη του ρωμαιοβυζαντινού δικαίου στον ελληνικό γεωγραφικό και πολιτιστικό χώρο όσο και τη σημασία των εθίμων για τη διαμόρφωση του νεότερου ελληνικού δικαίου. Μαζί με τον Οικονομίδη και τον Nικόλαο Σαρίπολο αποτέλεσε, στον τομέα του δικαίου, μία από τις τρεις διαπρεπείς προσωπικότητες της νομικής επιστήμης του 19ου αι. Ωστόσο, η ακτινοβολία και τα πνευματικά και πρακτικά ενδιαφέροντα του Κ. υπήρξαν πολύ ευρύτερα και επεκτάθηκαν, εκτός από το δίκαιο, στην ιστορία, στην οικονομία, στην πολιτική και στη λογοτεχνία. Το 1838 ο Κ. εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα και αμέσως διορίστηκε υφηγητής του φυσικού δικαίου στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τον επόμενο χρόνο δίδαξε επίσης διεθνές δίκαιο και δίκαιο των Πανδεκτών. Το 1842 αναγορεύθηκε επίτιμος καθηγητής, αλλά το 1845 απολύθηκε από τον Iωάννη Κωλέττη και επανήλθε στη θέση του το 1854. Ύστερα από μερικά χρόνια διορίστηκε και διετέλεσε τακτικός καθηγητής (1862-79), θέση από την οποία παραιτήθηκε για να εκλεγεί βουλευτής Αττικής. Στο μεταξύ το 1843 αντιπροσώπευσε το πανεπιστήμιο στη Βουλή ως πληρεξούσιος και στο διάστημα 1851-54 διετέλεσε αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου. Το ίδιο έτος ανέλαβε για σύντομο χρονικό διάστημα το υπουργείο Δικαιοσύνης και στα επόμενα χρόνια χρημάτισε πληρεξούσιος στη B’ Εθνοσυνέλευση, βουλευτής, υπουργός Εξωτερικών, δύο φορές πρόεδρος της Βουλής (1883 και 1885) και υπουργός Οικονομικών κατά τη μεγάλη ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη (1882). Τέλος, αφού χρημάτισε νομικός σύμβουλος, διορίστηκε το 1885 υποδιοικητής και το 1890 διοικητής της Εθνικής Τράπεζας. Η έντονη αυτή δραστηριότητα δεν εμπόδισε τον Κ. να εμπλουτίζει διαρκώς την ελληνική επιστήμη και φιλολογία με πρωτότυπες εργασίες και μελέτες. Εκτός από το κλασικό Σύστημα Ρωμαϊκού δικαίου καθ’ α εν Ελλάδι πολιτεύεται (5 τόμοι, 1848-55), εξέδωσε τα νομικά συγγράμματα Η Νεαρά περί εξυβρίσεων και περί Τύπου (1837), Περί συντάξεως πολιτικού κώδικος εις την Ελλάδα (1839), Οι τρεις ιερατικοί βαθμοί της Εκκλησίας (1841), καθώς και πλήθος νομικών άρθρων και μελετών. Το 1842 εξέδωσε μικρό φυλλάδιο με τον τίτλο Η εξάντλησις των κομμάτων, ήτοι ηθικά γεγονότα της κοινωνίας μας, όπου ανέλυε την ανάγκη της ύπαρξης των κομμάτων. Το φυλλάδιο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς ο Κ. τονίζει σε αυτό, πρώτος από τους νεότερους Έλληνες, την καταγωγή της νεοελληνικής κοινωνίας από το Βυζάντιο: «Το πρώτον στοιχείον της κοινωνίας μας, η βάσιμος ζύμη ούτως ειπείν, είναι λείψανον αρχαίον βυζαντινόν». Άλλωστε, η βυζαντινή εποχή συγκέντρωσε το έντονο ενδιαφέρον του Κ. ως ιστορικού· το έργο του Μελέται βυζαντινής ιστορίας από της πρώτης μέχρις της τελευταίας αλώσεως1204-1453 (1894) παραμένει μία από τις πιο αξιόλογες επιστημονικές εργασίες για το Βυζάντιο. Ο νηφάλιος και ερευνητικός επιστήμονας ωστόσο καταλαμβάνει εξέχουσα θέση και στη λογοτεχνία. Το 1855 παρουσιάστηκε στο περιοδικό Πανδώρα το μοναδικό λογοτεχνικό έργο του, Θάνος Βλέκας. Σύμφωνα με τη γνωστή λογοτεχνική συνήθεια, αλλά και για να προφυλάξει το επιστημονικό του γόητρο, ο Κ. το παρουσίασε ως «μυθιστορίαν ευρεθείσαν εν τοις εγγράφοις τινός και δημοσιευθείσαν υπό Παύλου Κ.». Το έργο αυτό του χάρισε τη θέση ενός προδρόμου, επειδή από μία άποψη είναι το πρώτο νεοελληνικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα και δεν περιορίζεται σε μια ιστορική αναδρομή, όπως έκαναν με ανάλογα έργα τους ο Aλέξανδρος Pίζος Ραγκαβής, ο Στέφανος Ξένος και ο Κωνσταντίνος Ράμφος. Η υπόθεση του Θάνου Βλέκα τοποθετείται στα χρόνια της ληστείας που μάστιζε τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας. Ο Κ. εισήγαγε στο μυθιστόρημά του θέματα τα οποία αντλούσε απευθείας από την κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου. Έμπειρος νομικός και οικονομολόγος, μπόρεσε να συλλάβει τις αντιφάσεις που υπήρχαν στον μηχανισμό της παραγωγής και της κατανομής των αγαθών ή τις ανακολουθίες του νόμου που εφαρμόζονταν μόνο για τους κοινωνικά ανίσχυρους, τους φτωχούς καλλιεργητές της υπαίθρου (υπήρξε ο πρώτος που έδωσε ζωντανές εικόνες από τη ζωή των αγροτών εκείνα τα σκληρά χρόνια). Η γλώσσα, αν και άκρα καθαρεύουσα (η πίπα ήταν ακόμα καπνοσύριγξ και η βροχή όμβρος, καθώς το έργο του προηγήθηκε κατά 33 χρόνια του Ταξιδιού του Ψυχάρη), είναι στρωτή, πυκνή, άνετη και απέριττη, διανθισμένη από ένα λεπτό και αδιόρατα πικρό χιούμορ (ο Κ. ήταν και στη ζωή του χαριτολόγος και γοητευτικός ρήτορας, που άφησε εποχή στη Βουλή με τις αγορεύσεις του). Οι διάλογοι των απλών ηρώων του έργου είναι γλωσσικά προσεγμένοι, απλοί και προσαρμοσμένοι στο επίπεδο και στην ανάλογη φραστική έκφρασή τους. Ο νομικός και πολιτικός Παύλος Καλλιγάς, συγγραφέας του μυθιστορήματος «Θάνος Βλέκας».